Η Μητρική Λειτουργία της Τέχνης

 

“Ποτέ μην ξεχνάς

περπατάμε στην κόλαση

χαζεύοντας λουλούδια”

Κομπαγιάσι Ίσσα (1763-1827)

 

Στο ξεκίνημα της ζωής έχουμε μια μητέρα και ένα βρέφος. Το βρέφος, ειδικά τον πρώτο χρόνο της ζωής του, πάλλεται από έντονα άγχη. Μια ευαίσθητη και αρκετά καλή μητέρα “κρατάει” το μωρό με την αγκαλιά της, το συναίσθημα και το νου της. Εμπεριέχει τα άγχη και τις έντονες ανάγκες του και τις μεταβολίζει ψυχικά. Συγκρατεί με το νου και τον ψυχισμό της τα άγχη που το βρέφος δεν μπορεί ακόμα να διαχειριστεί και του τα επιστρέφει με τρόπο που το ηρεμεί. Αυτή η μητρική λειτουργία, που μοιάζει με ένα ψυχικό φιλτράρισμα, είναι μια διεργασία που γίνεται συνεχώς μέχρι σταδιακά το μωρό να αναπτύξει την ικανότητα να μπορεί να αντέχει τους μικρούς αποχωρισμούς από την μητέρα του.

 

Ένα ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ ψυχικής συμβίωσης με την μητέρα και ανεξαρτησίας, είναι το διάστημα όπου το μωρό διαλέγει το λεγόμενο μεταβατικό αντικείμενο  -ένα αρκουδάκι, μία μαλακή κουβέρτα- και με αυτό παίρνει μια απόσταση από αυτήν. Αυτός ο ενδιάμεσος χώρος που δημιουργείται μεταξύ μητέρας και παιδιού γίνεται η περιοχή όπου σιγά-σιγά θα αναπτυχθεί η δυνατότητα του παιχνιδιού, αργότερα των συμβόλων και κατόπιν η ικανότητα για συμμετοχή στον πολιτισμό και την τέχνη.

 

Σταδιακά το παιδί εγκαθίσταται μέσα στον κόσμο καθώς ξεχωρίζει την εσωτερική από την εξωτερική πραγματικότητα δηλαδή τον εαυτό του από την μητέρα. Αντέχει τις ματαιώσεις όλο και περισσότερο και αρχίζει να την αποδέχεται ως κάποιον που αγαπάει αλλά και μισεί. Αυτή είναι η καταθλιπτική θέση, ένα αναπτυξιακό στάδιο όπου μπορεί κάποιος να κάνει σχέσεις ολόκληρες και να δέχεται τις ατέλειες του εαυτού του και των άλλων. Αποδέχεται όλο και περισσότερο τον συγκρουσιακό χαρακτήρα του να είσαι άνθρωπος και να μετέχεις στα ανθρώπινα. Όλη η παραπάνω ψυχική ανάπτυξη μπορεί και συμβαίνει χάρη στην διαμεσολάβηση της μητέρας. Μια ανάλογη λειτουργία έχει και ο ψυχοθεραπευτής με τον ασθενή του.

 

Τι συμβαίνει τώρα με ένα έργο τέχνης; Τι συμβαίνει μέσα μας όταν κοιτάζουμε ένα ζωγραφικό έργο, όταν διαβάζουμε ένα λογοτεχνικό κείμενο ή ακούμε μουσική ή παρακολουθούμε μια ταινία;

Το έργο τέχνης γίνεται μια “μητέρα” που μας “κρατάει” και μας παρουσιάζει τα αντιφατικά της ζωής τούτης με έναν τρόπο που συγκρατεί και ρυθμίζει τα βαθιά άγχη και τις αγωνίες μας. Η απαρτιωτική λειτουργία της τέχνης έγκειται στο ότι μεταβολίζει για λογαριασμό μας τα δύσπεπτα της ανθρώπινης κατάστασης. Ο καλλιτέχνης μέσα από την δημιουργία του, μας προσφέρει συμβολικές μητέρες που θα μεταμορφώσουν την εμπειρία μας. Η μεταμόρφωση που επιτελεί -κάθε έργο τέχνης έχει στόχο την μεταμόρφωση- θα φτάσει ως εμάς και θα γίνουμε κοινωνοί της.

 

Η τέχνη μας βοηθάει να αντέχουμε σε καιρούς δύσκολους. Προσφέρει απόλαυση και ψυχική απαρτίωση. Μέσα από ταυτίσεις συμμετέχουμε στην καλλιτεχνική διαδικασία και μεταμορφωνόμαστε όχι σε κάτι άλλο παρά σε κάτι που ήδη είμαστε, αλλά σε μια πιο ευτυχισμένη και συγκροτημένη μορφή. Κάθε έργο τέχνης πραγματεύεται το μυστήριο της ζωής και του θανάτου. Μας σπρώχνει μαλακά προς την κατεύθυνση μιας πιο ποιητικής ύπαρξης και στην ανακάλυψη της ομορφιάς και του μυστηρίου παρόλες τις δυσκολίες. Η τέχνη είναι μια νίκη του έρωτα και της ζωής απέναντι στον θάνατο. Και αυτό διότι μεταμορφώνει συμβολικά την απώλεια, τον χωρισμό και την απογοήτευση. Δεν μας παρηγορεί, μας μεταλλάσσει. Είτε είμαστε εμείς οι καλλιτέχνες είτε οι θεατές, μέσω του έργου κάτι επανορθώνεται και αποκαθίσταται μέσα μας. Όπως αναφέρει η Hanna Segal, μέσα σε ένα σπουδαίο έργο τέχνης συνυπάρχουν η καταστροφή και η αποκατάσταση, ο θάνατος και η ζωή. Όπως επίσης ότι σε κάθε σημαντικό έργο υπάρχει μια ατέλεια που το κοινό την ολοκληρώνει μέσα του και έτσι γίνεται το ίδιο δημιουργός.

 

Η τέχνη γίνεται λοιπόν μια συμβολική μητέρα που αποκωδικοποιεί για εμάς το τραγικό της ζωής και μας βοηθάει να το αντέχουμε.